Filosofie is als een vriendin Interview over ‘Islamitische filosofie’
Het leven achterwaarts begrijpen om het voorwaarts te kunnen leven: filosofie. Niet alleen voor de happy few. Als het aan filosofiedocent Kamel Essabane ligt, maakt hij de academische ideeën over islamitische filosofie voor een breed publiek toegankelijk. En maar goed ook, want zeg nou zelf: weet jij wat de ideeën van grote islamitische denkers als Al Ghazali, Al Kindi en Ibn Rushd waren? En wat hebben we er vandaag de dag aan? Dat leer je in de Fahm-cursus ‘Islamitische filosofie’, inclusief hedendaagse denkers.
Filosoferen: elk mens met een goed stel hersens kan dat, of toch niet? De kunst van het overpeinzen, lijkt door de eeuwen heen voorbehouden aan een elitaire groep denkers. Toch is filosoferen iets dat iedereen in meerdere of mindere mate doet, betoogt filosofiedocent Kamel Essabane. En hij gaat nog een stapje verder. “Je kunt je afvragen of niet iedereen met een geest van verwondering en dus als filosoof wordt geboren.” Interessant is volgens Essabane dat volgens de islamitische leer elk kind met een natuurlijke neiging naar het goede en naar God wordt geboren. De zogenoemde fitrah. “Misschien kunnen we dan concluderen dat elk kind niet alleen als moslim maar ook als filosoof wordt geboren en horen islam en filosofie vanaf het begin bij elkaar.”
Tijdens de Fahm-cursus ‘Islamitische filosofie’ staat Essabane stil bij nog meer interessante aanknopingspunten tussen de Islam en filosofie. “Plato identificeerde drie hoogste waarden: het Goede, het Ware en het Schone. Deze drie waarden komen terug in de drie onderzoeksvragen waarmee verlichtingsfilosoof Kant de filosofie samenvatte: Wat kan ik weten? (het Ware) Wat moet ik doen? (het Goede) Wat mag ik hopen? (het Schone). Deze categorieën tonen verrassend genoeg overeenkomsten met drie islamitische grondbeginselen zoals die door de Engel Gabriël aan de Profeet werden gevraagd volgens een overlevering. Islam – overgave /het Goede/ wat moet ik doen? Imaan – geloof/ het Ware/wat kan ik weten? En Ihsan – perfectie/het Schone/ wat mag ik hopen?”1
Mag je twijfelen over geloofszaken?
Wie zich begeeft op het terrein van de islamitische denkers, ziet al gauw haar rijkdom, belooft Essabane. Hij wil graag de horizon van zijn cursisten verbreden en aan het licht brengen hoe de ideeën van toen relevant kunnen zijn voor nu. “Denk aan kwesties als religieuze identiteitsontwikkeling en maatschappelijke vraagstukken over de relatie tussen Islam en niet-religieus denken. Mag je als moslim bijvoorbeeld twijfelen over geloofszaken? Hoe ver mag je daarin gaan? We willen cursisten kennis laten maken met vergeten en onderbelichte denkers en ideeën uit de islamitische filosofie, om ze te prikkelen verder onderzoek te doen zodat ze mogelijk tot nieuwe, waardevolle inzichten komen. We staan bijvoorbeeld stil bij verrassende uitspraken van islamitische mystici en agnostische sceptici uit de bloeiperiode van de islam en we willen cursisten prikkelen verder na te denken over mogelijke visies vanuit de Islam op ‘geloof’ en ‘ongeloof’. Die kunnen afwijken van het huidige dominante islamitische, soms verharde, discours.”
Wat deze cursus uniek maakt, is dat Essabane samen met gastdocenten de relatie tussen islamitische filosofie en de brede islamitische traditie zoals islamitische jurisprudentie (fiqh), mystiek (soefisme) en theologie (kalam) laat zien. “De rode draad in onze cursus is de relatie tussen rede (‘aql) en de Goddelijke openbaring (naql). De centrale vraag is steeds: hoe keken verschillende denkers naar de relatie tussen deze twee bronnen? Leiden het verstand en openbaring tot dezelfde waarheid? Staat de ene bron boven de andere of zijn ze gelijkwaardig? Dat er een diversiteit aan antwoorden onder de grote geleerden in de geschiedenis is, weten maar weinigen.”
De filosofie achter religieuze rituelen
Wat hebben dogma’s en rituelen met filosofie te maken? Al van jongsafaan dacht Essabane veel na, bijvoorbeeld over het bestaan van God, waarom moslims zeven rondjes om de Kaaba lopen, waarom alle profeten man zijn en waarom God zich niet in zijn eigen taal maar in mensentaal openbaart. Zijn innerlijke zoektocht voerde hem langs bronnen als de Koran die hij op zijn zestiende in een Rotterdamse bibliotheek las. Voor de sceptische tiener Essabane ging een wereld open. “Ik las de soera’s (hoofdstukken van de Koran) en ontdekte diepere betekenissen. Het mooie aan de Koran vind ik nog steeds dat bij vrijwel alle verzen meerdere interpretaties denkbaar zijn. Ik las ook boeken van Karen Armstrong, waardoor ik religie steeds meer ging waarderen. In haar boeken legt ze de diepere betekenis van religieuze rituelen bloot. Zo heeft het rondlopen om de Kaaba als doel tot bewustzijn te komen dat alles om God draait en we God als middelpunt van ons leven moeten maken. Dit soort wijsheden vind ik waardevol.”
De zoektocht bracht geen radicale verandering teweeg bij Essabane, blikt hij terug. “Ik veranderde niet als persoon. Zwart-wit denken heeft mij nooit aangesproken. En misschien is dat nu juist waar het om draait bij filosofie: je kunt veel vragen stellen, maar een definitief antwoord is er niet.” Na zijn middelbare schoolperiode studeerde Essabane weg- en waterbouwkunde in Rotterdam. Het werk als ingenieur beviel echter niet. “Ik was vooral bezig met het hoe, terwijl ik vooral geïnteresseerd ben in het waarom.” Essabane studeerde vervolgens in deeltijd Filosofie en Religies in hedendaagse samenlevingen in Utrecht en werkt nu als docent islamitische godsdienst op een hogeschool en middelbare school.
Bloeien dankzij wij-cultuur
Tegenwoordig zien we dat veel moslims trots zijn op islamitische filosofen. Veel islamitische scholen, stichtingen, instituten en websites dragen de namen van islamitische filosofen zoals Ibn Rushd (Averroes), Ibn Sina (Avicenna) en Ibn Khaldun. Toch klopt daar iets niet, vindt Essabane. “Het wij-zij denken is soms sterk aanwezig en sommige instituties hebben de neiging naar overdreven zuiverheid van de islamitische leer. En dat is eigenlijk heel gek: deze filosofen met wiens naam zij prijken, konden juist bloeien omdat er sprake was van een wij-cultuur en een sfeer van openheid en samenwerking met andersdenkenden en andere religies en culturen. Christenen en moslims werkten samen bij vertaalprojecten van klassieke Griekse werken naar het Arabisch en later vanuit het Arabisch naar het Latijn. Ook daagden deze denkers de ideeën van orthodoxe theologen regelmatig uit. Ze benadrukten dat er meerdere wegen naar de waarheid zijn. In die zin dachten bovengenoemde islamitische denkers eerder out-of-the-box dan orthodox.”
Filosofie als vriendin van Islam
De relatie tussen religie en filosofie is in vergelijking met bijvoorbeeld het middeleeuwse christendom minder problematisch, legt Essabane uit. “Het gros van de islamitische filosofen ziet geen conflict tussen Islam en wijsbegeerte. En voor klassieke theologen die het daar niet mee eens waren, was de kritiek meestal niet op de gehele filosofie gericht. Filosofie werd door Ibn Rushd, die tevens shari’a-geleerde was, gezien als een vriendin van de godsdienst. Ze staat er dus naast, en niet erboven of eronder. In het christendom van de middeleeuwen werd filosofie gezien als dienstmaagd, en tijdens de Verlichting juist als het tegenovergestelde: als koningin.”
Toch is het niet altijd pais en vree tussen Islam en filosofie, nuanceert Essabane. “Er is een stroming die vindt dat je filosofie alleen mag bestuderen om het te weerleggen. De 14e eeuwse Ibn Taymiyyah behoorde tot deze stroming. Maar de main stream geleerden, onder wie de 12e eeuwse al-Ghazali, vond dat je prima filosofie kon bestuderen, op bepaalde aspecten na, zoals metafysica, omdat deze teveel gebaseerd was op speculatie en tot verkeerde conclusies kon leiden. De derde stroming, waartoe bijvoorbeeld de 12e eeuwse Ibn Rushd behoorde, vond dat er geen grenzen moesten kleven aan filosofie, vanuit de gedachte dat filosofie alle domeinen beslaat en er per definitie geen tegenstrijd met religie kan bestaan, omdat ze over dezelfde waarheden gaan. Ook is de capaciteit om filosofie te bedrijven een gave van God en verplicht de Koran volgens de lezing van Ibn Rushd de studie van filosofie.” Daarnaast, voegt Essabane toe, kiest de mens juist voor de verboden vruchten. “Ga maar na, als ik zeg ‘denk niet aan een roze olifant’, dan denk je er juist aan.”
Hedendaagse denkers
In de cursus komen ook hedendaagse moslimdenkers aan bod. Essabane: “Naast denkers als de Pakistaanse Fazlur Rahman, die harmonie tussen moderne filosofie en Islam benadrukt, staan we ook stil bij meer kritische stemmen. De Pakistaans-Amerikaanse antropologe Saba Mahmood betoogt bijvoorbeeld met een verwijzing naar Aristoteles dat de vrouwenemancipatie in de islam niet per sé het Westerse liberale feministische parcours hoeft te volgen. In het Westen betekent vrouwenemancipatie veelal autonomie en de bevrijding van de ketens van de traditie, terwijl in het islamitische klassieke denken zelfverwerkelijking – zoals bij Aristoteles- zelfcultivering betekent, juist met behulp van tradities die in stand moeten worden gehouden. Mahmood waarschuwt voor het dominante discours van de moderne liberale filosofie – al dan niet in de vorm van een liberale islam – die geen ruimte laat aan andere manieren van denken. Een andere kritische denker die aan bod komt, is de Iraans-Amerikaanse denker Seyyed Hossein Nasr, die vooral op de dwalingen van de moderne metafysica wijst. De moderne wetenschappelijke materialistische visie op de werkelijkheid, zou geen ruimte laten voor transcendentie en religieuze vormen van denken.”
Islam gaat niet alleen over regeltjes
Zelf nadenken is dus essentieel, betoogt Essabane. Dat advies geeft hij ook aan zijn leerlingen. “Als ze aan me vragen of je nu wel of niet naar muziek mag luisteren, dan beweeg ik ze om zélf na te denken, bijvoorbeeld door op te schrijven wat de voordelen zijn van muziek en wat de nadelen zijn. Het gaat er om dat je het denken niet laat afstompen. Islam gaat niet alleen over verboden en geboden. Het geloof moet je ook inspireren en je uitdagen om na te denken en een eigen inkleuring te geven aan je wereld- en mensbeeld.”
Elk jaar start minimaal 2 keer een filosofie reeks. Blijf op de hoogte via www.fahminstituut.nl
Noot
